Սթրեսը հոգեբանական լարվածություն է, որն առաջանում է բարդ կամ անսովոր իրավիճակներում։ Այն իրեն զգացնել է տալիս, երբ մեզ թվում է, թե ի վիճակի չենք կարգավորել կամ վերահսկել առկա հանգամանքները։ Այլ կերպ ասած՝ սթրեսը մարմնի արձագանքն է այնպիսի գործոններին, որոնք պահանջում են մեր ուշադրությունը կամ միջամտությունը։
Սթրեսն հաճախ են նույնացնում դիսթրեսի՝ տհաճ, անհարմար կամ անցանկալի ապրումների հետ։ Դրանք, սակայն, երկու տարբեր երևույթներ են։ Երբ մենք ասում ենք «սթրեսի մեջ եմ», կարող ենք նկատի ունենալ, որ ստեղծվել է լարվածության մի վիճակ, որի հետ դժվարանում ենք առնչվել, իսկ երբ ասում ենք «դիսթրես եմ ապրում», կարող ենք նկատի ունենալ, որ տևական ժամանակ զգում ենք տհաճ կամ անցանկալի հույզեր, որոնք էլ, իրենց հերթին, ստեղծում են մեզ անհանգստություն պատճառող լարվածությունը։ Սթրեսի և դիսթրեսի տարբերության մասին առավել մանրամասն կարող եք կարդալ՝ սեղմելով այստեղ։
Սթրեսի հետ հաճախ շփոթվող մեկ այլ զգացում է տագնապը։ Այս երկու վիճակներին էլ բնորոշ են դյուրագրգիռությունը, զայրույթը, հոգնածությունը, մկանային ցավերը, մարսողական խնդիրները, անքնությունը և այլն։ Սակայն, ի տարբերություն սթրեսի, տագնապն արտահայտվում է նաև անհանգստությամբ, որը չի անհետանում անգամ երբ անմիջական գրգռիչը բացակայում է։ Օրինակ՝ փողոցում քայլելիս թափառող շան հանդիպելը կարող է սթրես լինել, իսկ նախքան տանից դուրս գալը նման շան մասին մտածելը և այդ պատճառով անհանգստանալը՝ տագնապ։ Սթրեսի և տագնապի տարբերության մասին առավել մանրամասն կարող եք կարդալ՝ սեղմելով այստեղ։
Սթրեսը բնական արձագանք է, որն օգնում է նկատի առնել դժվարությունները կամ մեր կյանքին և բարեկեցությանը սպառնացող գործոնները։ Սթրեսի ապրումն անխուսափելի է և հատուկ է յուրաքանչյուր մարդու։ Սթրեսի ապրման փորձառությունը, դրան անձագանքելու և այն հաղթահարելու մոտեցումները, սակայն, յուրաքանչյուր մարդու մոտ առանձնահատուկ են։
Սթրեսն ազդում է ինչպես մեր մտքի, այնպես էլ մարմնի վրա։ Սթրեսային անձագանքներն օգնում են, որպեսզի մեր մարմինն հարմարվի նոր հանգամանքներին։ Փոքր քանակությամբ սթրեսը նաև առօրյա գործունեությամբ զբաղվելու խթան կարող է հանդիսանալ։
Ինչ են սթրեսորները
Սթրեսի առաջացման պատճառ հանդիսացող գործոններն անվանում են սթրեսորներ։ Սթրեսորները մեր կողմից ընկալվում են իբրև սպառնալիք սեփական բարեկեցությանը կամ զբաղեցրած դիրքին։ Սթրեսորների բացասական ազդեցությունն իրեն հատկապես զգացնել է տալիս այն դեպքերում, երբ մեզ թվում է, թե չունենք դրանցից ազատվելու համար անհրաժեշտ ռեսուրսներ։
Սթրեսորներ կարող են լինել նաև մեր մտքերը։ Ի թիվս մտածողության այլ օրինաչափությունների, բացատրությունների բացասական ոճը, վատատեսությունը և ինքնաքննադատությունը ինքնագոյացվող սթրեսի տարածված աղբյուրներից են։
Յուրաքանչյուր մարդու համար սթրեսային գործոններն ուրույն են, քանի որ մեզանից յուրաքանչյուրն ունի ռեսուրսների, աշխարհընկալման և իրերի ընկալման եզակի համադրություն: Այն, ինչ մեկին սպառնալիք է թվում, մյուսի կողմից կարող է ընկալվել իբրև մարտահրավեր կամ, նույնիսկ, հաճույքի աղբյուր:
Օրինակ՝ ոմանց մտքով անգամ չի անցնում, որ առևտրի կենտրոն գնալը կարող է սթրեսի պատճառ դառնալ, մինչդեռ այն մարդկանց համար, որոնք չեն սիրում մարդաշատ վայրերում գտնվել կամ գնումներ կատարել, առևտրի կենտրոն այցելելը զգալի սթրեսի պատճառ է դառնում: Ընդ որում, միշտ չէ, որ մարդիկ հասկանում են իրենց սթրեսի պատճառները և կարողանում են հստակեցնել բոլոր սթրեսորները։ Անձը կարող է սիրել գնումներ կատարելը, սակայն ամեն անգամ առևտրի կենտրոնից վերադառնալ սթրեսային վիճակում՝ չգիտակցելով, որ իր վիճակի համար պատասխանատու են մարդաշատությունը, աղմուկը կամ այլ գործոններ։
Որոնք են սթրեսի նշանները
Սթրեսին տրվող մեր արձագանքների համար պատասխանատու է ինքնավար նյարդային համակարգը։ Այն կարգավորում է մեր սրտի աշխատանքը, շնչառությունը, մարսողությունը, քրտնարտադրությունը և այլն։ Նյարդային համակարգի այդ բաժինն «ինքնավար» է կոչվում, քանի որ գործում է առանց մեր կամային ջանքերի՝ ինքնուրույն։ Ինքնավար նյարդային համակարգի կողմից սթրեսին տրվող արձագանքն հաճախ անվանում են «կռվիր, փախիր կամ սառչիր»։ Սթրեսային գործոնների բախվելիս՝ արձագանքման այս մեխանիզմը դրդում է մեզ․
- Կռվել – առաջացած խոչընդոտը կամ վտանգը վերացնելու ուղղությամբ գործողություններ ձեռնարկել։
- Փախչել – մշակել մարտավարություններ՝ խնդրից կամ վտանգից խուսափելու համար։
- Սառչել – որոշակի ժամանակով անշարժանալ կամ կորցնել գործելու կարողությունը՝ նախապատրաստվելու, աննկատ մնալու կամ տեղի ունեցածի հոգեֆիզիոլոգիական ազդեցությունը նվազեցնելու համար։
Պահանջվում է 20-60 րոպե, մինչև սթրեսային որևէ գործոնի պատճառով ակտիվացած «կռվիր, փախիր կամ սառչիր» արձագանքը կորցնի իր ազդեցությունը և մեր մարմինը սկսի վերադառնալ իր բնականոն կենսագործունեությանը։ Մինչ այդ պահը մենք կարող ենք ունենալ հետևյալ զգացողությունները․
- Սրտի զարկերի հաճախացում կամ դանդաղում,
- Շնչառության արագացում կամ դանդաղում,
- Քրտնարտադրություն,
- Փոփոխություններ մարսողական համակարգի աշխատանքում,
- Ցածր էներգիա,
- Մկանային լարվածություն,
- Դող,
- Ցավեր։
Վերոնշյալն ամփոփելով՝ կարող ենք ասել, որ սթրեսն առաջանում է արտաքին կամ ինքնագոյացվող սթրեսորի հետ բախվելուց հետո և հանգեցնում «կռվիր, փախիր կամ սառչիր» արձագանքին, որի ազդեցությունը տևում է 20-60 րոպե։
Ինչ է սթրեսային խանգարումը
Ինչպես արդեն ասացինք, չափավոր սթրեսը ոչ միայն անվնաս է մեզ համար, այլ նաև կարող է ունենալ իր դրական ազդեցությունը։ Որոշ դեպքերում, սակայն, սթրեսային գործոնները կարող են հանգեցնել տևական կամ սուր սթրեսի և այլ սթրեսային խանգարումների։
Սթրեսի հետ կապված ամենից տարածված բարդացումը քրոնիկական սթրեսն է։ Այն չի համարվում մտավոր առողջության խանգարում, թեև զգալի ռիսկեր է պարունակում մեր մտավոր և ֆիզիկական առողջության համար։ Քրոնիկական սթրեսը պահպանվում է տևական ժամանակ՝ այդ ընթացքում շարունակաբար ու կայուն կերպով արտահայտվելով։ Այդ մասին առավել մանրամասն կարող եք կարդալ մեր «Ինչ է քրոնիկական սթրեսը և ինչպես այն կարգավորել» հոդվածում՝ սեղմելով այստեղ։
Կարևոր է հիշել, որ մտավոր առողջության խանգարումները ենթակա չեն ինքնաախտորոշման։ Որևէ խանգարման մասին ընթերցելը և թեկուզ լիարժեք նմանություն գտնելը չի կարող ախտորոշում համարվել, քանի դեռ միևնույն եզրակացությունը չի կատարվել մասնագետի (հաճախ նույնիսկ մի քանի մասնագետի) կողմից։
Սթրեսի հետ կապված տարածված բարդացումներից են նաև․
- Սուր սթրեսային խանգարում, որը կարող է առաջանալ մահվան կամ դրա վտանգի հետ անմիջական բախման արդյունքում, տրավմատիկ իրադարձությունների զոհը կամ անմիջական ականատեսը լինելու պատճառով և այլն։ Այս վիճակը պահպանվում է տրավմայի պահից սկսված մեկ ամսվա ընթացքում։ Սթրեսային այս խանգարման նշաններից են պատահած դեպքի մասին ակամա կրկնվող հիշողությունները և երազները, բացասական տրամադրությունը, դրական հույզեր զգալու անկարողությունը, դեպքի հետ կապված անհարմար հիշողություններից, մտքերից և հույզերի արտահայտումից խուսափելը, քնի խանգարումը, դյուրագրգիռությունը, կենտրոնացման հետ կապված խնդիրները և այլն։
- Հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում, որը նույնպես առաջանում է տրավմատիկ իրադարձության անմիջական մասնակիցը լինելու կամ մտերիմի հետ պատահած տրավմատիկ իրադարձության մասին կրկնվող և մանրամասն նկարագրություններ լսելու արդյունքում (մահ, ծանր հիվանդություն, բնական աղետներ, սեռական բռնություն և այլն)։ Ի տաբերություն սթրեսային սուր խանգարման՝ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումը պահպանվում է մեկ ամսից ավելի՝ հաճախ տարիներ շարունակ։ Դրա նշանները գրեթե նույնն են, ինչ արդեն թվարկել ենք վերը։
- Երկարաձգված վշտի խանգարում, որին բնորոշ են մտերիմ մարդու մահվանից տևական ժամանակ անց (առնվազն 12 ամիս) պահպանվող և գրեթե ամեն օր զգացվող վշտի սուր զգացումը, կորստի մասին ինտենսիվ մտքերը և հիշողությունները, մահվան փաստի շարունակական ժխտումը, մահվան հանգամանքի հիշատակումներից խուսափելը, ուժգին հուզական ցավը, այլոց հետ հարաբերությունները պահպանելու հետ կապված բարդությունները, կյանքի անիմաստության և միայնության զգացումը և այլն։
Ձեր կամ ձեր մտերիմի մոտ վերոնշյալ սթրեսային խանգարումների առկայության մասին կասկած ունենալու դեպքում խորհուրդ ենք տալիս անհապաղ խորհրդակցել մտավոր առողջության մասնագետի հետ և պլանավորել անհրաժեշտ աջակցության տրամադրումը։
Անհրաժեշտ մասնագետի կարող եք գտնել ինչպես Google-ում կամ Facebook-ում որոնում իրականացնելու միջոցով, այնպես էլ մեր «Մասնագետներ» բաժնում՝ սեղմելով այստեղ։ Հաշվի առեք, որ «Լավ ու Բարին» չի տրամադրում հոգեբանական ծառայություններ և չի ներկայացնում կայքում գրանցված մասնագետների շահերը։ Գրանցված մասնագետների ինքնությունը և անհրաժեշտ կրթության առկայությունը նախապես ստուգվում է։
Հիշեք, որ ինչպես քրոնիկական սթրեսի, այնպես էլ սթրեսային կամ տրավմատիկ խանգարումների հաղթահարման լավագույն միջոցը մտավոր առողջության մասնագետի ծառայություններն են։ Սթրեսի առօրեական դրսևորումների և դրա հետ կապված անհարմարության հետ առողջ կերպով առնչվելու հետ կապված օգտակար խորհուրդներ կարող եք գտնել նաև «Սթրես» թեմայով մեր մյուս հոդվածներում՝ սեղմելով այստեղ։
