Առողջ ինքնագնահատականը չափազանց կարևոր է հոգեկան և ֆիզիկական առողջությունը պահպանելու համար։ Հայտնի է, որ ավելորդ ինքնաքննադատությունը բացասաբար է անդրադառնում անձի առողջության և աշխատունակության վրա։ Սեփական անձի նկատմամաբ անդադար զգացվող անհավանությունը կարող է հանգեցնել բազմաթիվ լուրջ հետևանքների՝ դեպրեսիայի, անհանգստության, այլ անձանցից կախվածության, չափից բարձր զգայունության, նվաստացնող և դժբախտ հարաբերությունների, ցածր աշխատունակության, սննդային խանգարումների և այլն։
Ի՞նչ է ինքնագնահատականը
Ինքնագնահատականը սեփական անձին կամ դրա առանձին կողմերին (գործունեություն, վարք) տրվող կարևորությունն է։ Առողջ ինքնագնահատականը իրական և բարեհաճ կարծիք է սեփական անձի հանդեպ։ Իրական այս դեպքում նշանակում է՝ անկեղծ և հնարավորինս օբյեկտիվ, իսկ բարեհաճ՝ դրական զգացումներով և համակրանքով լի։
Գիտության մեջ առանձնացնում են ինքնագնահատականի երկու տեսակ՝ ընդհանուր ինքնագնհատական, որն արտացոլում է մարդու ինքնահարգանքը կամ ինքնընդունումը, և մասնակի ինքնագնահատական, որը բնութագրում է մարդու հարաբերություններն իր տարբեր կողմերի, քայլերի, հաջողությունների, գործունեության տարատեսակ բնագավառների հետ։
Ինքնագնահատականը կարող է ներկայացվել հետևյալ կերպ․
- Ըստ մակարդակի – բարձր, միջին և ցածր,
- Ըստ օբյեկտիվության – իրական՝ ադեկվատ և ոչ ադեկվատ (գերագնահատված կամ թերագնահատված),
- Ըստ կայունության – կայուն և ոչ կայուն՝ փոփոխական։
Ի՞նչպես է ձևավորվում մեր ինքնագնահատականը
Սեփական անձի հանդեպ մեր վերաբերմունքը ձևավորվում է մանկուց։ Դրա վրա մեծ ազդեցություն ունեն ծնողների հետ շփումը և վերջիններիս գործողությունները։ Հենց ծնողներն են երեխայի համար դերային մոդել հանդիսանում։ Կարևոր է, որ ծնողները անկեղծ հետաքրքրություն ցուցաբերեն երեխանների կյանքի հանդեպ, բավարար ժամանակ տրամադրեն նրանց և բազմակողմանի աջակցություն ցուցաբերեն։ Ինքնագնահատականի ձևավորման հարցում կարևոր դեր են կատարում նաև դպրոցը կամ նախակրթարանը, քանզի այստեղ ուսուցիչն առաջին սոցիալական գնահատանքն է տալիս երեխաներին։
Ավելի հասուն տարիքում ինքնագնահատականի վրա կարող են ազդեցություն ունենալ՝
- Սոցիալական կարգավիճակը (կրթություն, աշխատանք, եկամուտ)
- Առողջական խնդիրները
- Սոցիալական հարաբերությունները
- Մտածողության ձևերը
Սովորաբար ընդհանուր ինքնագնահատականը ձևավորվում է մեր անհատական փորձի արդյունքում։ Օրինակ՝ այն անձինք ովքեր ընտանիքից կամ ընկերներից միշտ լսել են չափից շատ քննադատական խոսքեր, հավանաբար կունենան ցածր ինքնագնահատական։
Ի՞նչպես է ինքնագնահատականն ազդում մեզ վրա
Ինքնագնահատականի ձևավորման վրա ազդում են բազմաթիվ գործոններ, սակայն ինքնագնահատականն էլ ի՛ր հերթին ազդեցություն ունի տարատեսակ գործոնների վրա։ Ի թիվս այլ գործոնների, այն ազդում է որոշումների կայացման, շրջապատի հետ փոխհարաբերությունների, հուզական բարեկեցության վրա։
Ինքնագնահատականը մարդու համար ունի պաշտպանական և կարգավորող գործառույթ։ Կարգավորող ֆունկցիան իր մեջ ներառում է ինքնաբավության կամ դժգոհության մակարդակը։ Այն անձին օգնում է ընկալել սեփական հաջողություններն ու անհաջողությունները և իր առջև նպատակներ դնել։ Պաշտպանական ֆունկցիան ապահովում է հարաբերական անկախություն, ձևավորում է անձնական կարծիքներ, որոնք մենք կարող ենք արտահայտել շփվելու ընթացքում։
Առողջ ինքնագնահատականի դեպքում անձն իրատեսական պահանջներ և նպատակներ է դնում իր առջև և հասնում դրանց՝ հնարավորինս զերծ մնալով ֆրուստրացիաներից կամ տագնապներից։ Առողջ ինքնագնահատական ունեցող անձինք չեն խուսափում դժվարություններից, այնինչ ցածր ինքնագնահատական ունեցողները խուսափում են ռիսկերից, պատասխանատվությունից, դժվարություններից և նախընտրում են շարժվել ամենից դյուրին ճանապարհներով։
Բարձր ինքնագնահատականը նույնպես ունի իր վատ կողմերը։ Օրինակ՝ եթե անձը մանկուց լսել է միայն գովասանքի խոսքեր և չի ստացել համապատասխան քննադատություն, հասուն կայնքում նա կարող է դժվարանալ
օբյեկտիվ գնահատական տալ սեփական կարողություններին, հաջողություններին կամ անհաջողություններին։ Նման դեպքերում անձը չափազանց ինքնավստահ է, հիանում է այն ամենով, ինչ անում է՝ անգամ, երբ իրերը սխալ ընթացք են ունենում։ Բարձր ինքնագնահատականով անձինք իրենց վեր են դասում ուրիշներից, միշտ կենտրոնացած են սեփական ճշմարտացիության վրա, վստահ են, որ իրենք չեն կարող պարտություն կրել և այլն։
Ինչպիսի՞ն պիտի լինի ինքնագնահատականը
Մասնագետները գտնում են, որ մեզ համար արդյունավետ է բավարար բարձր ինքնագնահատականը։ Այսինքն՝ մենք կարող ենք մեզ լավ մարդ համարել և դրա հետ մեկտեղ հստակ գիտակցել մեր թույլ կողմերը։ Որոշ մասնագետներ կարծում են, որ անբավարար ինքնագնահատականը խնդիր չէ, այլ ախտանիշ, այդ իսկ պատճառով պետք է կարգավորել ոչ թե ինքնագնահատականն, այլ լուծել այն խնդիրները որոնք ազդում են վերջինիս վրա։
Ի՞նչպես կարգավորել ինքնագնահատականը
Ահա մի քանի ընդհանուր խորհուրդներ, որոնք կարող են օգնել ինքնագնահատականի կարգավորման հարցում․
- Եղեք օբյեկտիվ – սթափ գնահատեք ձեր իրական հնարավորություններն ու սահմանափակումները, կարողություններն ու հմտությունները։ Օբյեկտիվ գնահատական տվեք սեփական գործունեությանը՝ փորձելով տեսնել ոչ միայն լավը, այլ նաև թերություններն ու թույլ կողմերը։
- Ընդունեք առողջ քննադատությունը – սահմանափակեք շփումներն այն անձանց հետ, ովքեր մշտապես թերագնահատում և քննադատում են ձեզ, սակայն պատրաստ եղեք ընդունել օբյեկտիվ քննադատությունը՝ փորձելով անհրաժեշտ հետևություններ անել և օգուտ քաղել ստացած արձագանքներից։
- Ճիշտ գնահատեք գովասանքները – բոլորիս էլ հաճելի է գովասանքի խոսքեր լսելը, սակայն գովասանքը չպիտի փոխի սեփական անձի մասին ունեցած մեր կարծիքը։ Առավել ևս՝ մենք չպիտի ձգտենք փոփոխել սեփական վարքն այլոց գովասանքին արժանանալու համար։
- Հոգ տարեք ձեր մասին – մեր միտքն ու մարմինը իրարից անկախ չեն։ Եթե ուզում ենք լավ տրամադրություն ունենալ, պիտի հոգ տանենք ոչ միայն մտքի, այլ նաև մարմնի մասին։ Առողջ սնունդը, քնի հիգիենան և ֆիզիկական ակտիվությունն այս հարցում լավ սկիզբ կարող են լինել։
- Առանձնացրեք գործունեությունն անձից – սեփական անձից առանձին ընկալեք ձեր գործունեությունը։ Գործունեության որևէ տեսակի հետ կապված բացասական վերաբերմունքը մի տարածեք ձեր ողջ անձի վրա։ Երբ մենք վատ ենք նկարում, մենք պարզապես վատ ենք նկարում։ Սա չի նշանակում, որ առհասարակ թերի ենք կամ վատը։
- Եղեք կարեկից – ներողամտությամբ վերաբերվեք ինքներդ ձեզ։ Հիշեք, որ չկա մեկն, ով կարող է իմանալ և կարողանալ ամեն ինչ։ Ընդունեք, որ բոլոր մարդկանց պես, դուք նույնպես սխալական եք։ Ձևավորեք ձեր անձի հանդեպ կարեկից վերաբերմունք։ Հիշեք, որ կարեկցանքը խղճահարություն չէ, այլ հոգատարության դրսևորում։ Ինքնակարեկցանքը զարգացնելու մասին ավելին իմացեք՝ սեղմելով այստեղ։
- Դրեք անձնական սահմաններ և հետևեք դրանց – անձնական սահմանների մասին առավել մանրամասն կարդացեք մեր «Ինչ են անձնական սահմանները և ինչպես դրանք դնել» հոդվածում՝ սեղմելով այստեղ։
- Զբաղվեք մեդիտացիայով – մեդիտացիան հնարավորություն է տալիս կարգավորել հույզերն ու իմի բերել մտքերը։ Ինչպիսին է լինում մեդիտացիան և ինչպես պիտի այն կատարել, կարող եք իմանալ մեր «Ինչ է մեդիտացիան և ինչպես այն կատարել» հոդվածում՝ սեղմելով այստեղ։
- Կրկնեք աֆիրմացիաներ կամ հաստատումներ – աֆիրմացիաներն օգտակար հաստատումներ են, որոնք կրկնում ենք ինքներս մեզ՝ դրական փոփոխության հասնելու համար։ Ինքնագնահատականի վրա դրական ազդող աֆիրմացիաների օրինակներ են՝ «Որպես անհատ ես ավելին եմ, քան իմ թերություններն ու սխալները», «Ես նկատում և գնահատում եմ իմ յուրաքանչյուր հաջողություն, անգամ եթե այլ մարդիկ դրանք չեն նկատում», «Ես կարող եմ ծիծաղել իմ այն արարքների վրա, որոնք իսկապես ծիծաղելի են» և այլն։
