Վշտի զգացումը գրեթե անխուսափելի է յուրաքանչյուր մարդու կյանքում: Այն իբրև բացասական ընկալվող հույզ է, այդ իսկ պատճառով մեզանից շատերը խուսափում են դրա ապրումից։ Հոգեբանները, սակայն, խորհուրդ են տալիս, որպեսզի թույլատրենք մեզ զգալ ցանկացած հույզ, այդ թվում՝ իբրև բացասական ընկալվող հույզերը։ Չէ՞ որ տհաճ կամ անհարմար հուզերը նույնպես իրենց կարևոր նշանակությունն ու դերն ունեն մեր կյանքում։
Վիշտ զգալիս՝ առաջին արձագանքը կարող է լինել ցնցում, թմրություն, տեղի ունեցածի հերքում, անհավատություն, անիրականության զգացում և այլն: Տառապանքն ու տխրությունն, այս հույզն ապրելիս, արտացոլվում են մարդու դեմքին, որոշ դեպքերում հնարավոր են նաև զայրույթ և մեղադրանքներ:
Վիշտը խոր տխրություն է ինչ-որ մեկի կամ արժեքավոր որևէ բանի կորստի պատճառով: Վիշտը կարող է առաջանալ հետևյալ դեպքերում.
- Էական անձից երկարաժամկետ բաժանումը կամ վերջինիս կորուստը (մահ, հարաբերությունների խզում),
- Սեփական կամ սիրելի մարդու ծանր հիվանդությունը կամ վնասվածքը,
- Արժեքավոր գույքի կամ ապրուստի աղբյուրի կորուստը:
Վշտի հուզական ապրումը
Վիշտը կարելի է դիտարկել իբրև ֆրուստացիոն՝ հիասթափություն առաջացնող ապրում։ Օրինակ, սիրելի մարդու կորուստը նշանակում է, որ վերջինիս հետ կապված ծրագրերը չեն կարող իրականանալ, իսկ ցանկությունները՝ չեն կարող բավարարվել: Այդ հանգամանքի պատճառով առաջացող հիասթափությունն ու զայրույթը ֆրուստրացիայի նշաններն են։
Որոշ հեղինակններ նշում են որ, որ վշտի աֆեկտիվ՝ հուզական ապրման մեջ կարելի է առանձնացնել խղճահարություն այն մարդու հանդեպ, ում հետ դժբախտություն է պատահել, անօգնականության զգացում, կորցրածը վերադարձնելու անկարողության զգացում, հազվագյուտ դեպքերում՝ հուսահատություն։ Որոշներն էլ վիշտը համարում են տխրության և տառապանքի փոխազդեցություն այլ հիմնական հույզերի՝ վախի, զայրույթի և մեղավորության զգացման հետ:
Հոգեբանները վիշտը համարում են արձագանք նշանակալի օբյեկտի կամ սեփական մասի (կամ ունեցվածքի) կորստին։ Վիշտը և կորուստը հաճախ օգտագործվում են իբրև հոմանիշներ: Կորուստը կարող է լինել ժամանակավոր (բաժանում) կամ մշտական (մահ), իրական կամ երևակայական, ֆիզիկական կամ հոգեբանական։
Ինչպես արդեն նշեցինք, վիշտն անխուսափելի է բոլորիս կյանքում։ Կյանքի ընթացքում անձը կարող է մի քանի անգամ ապրել նկանատպ իրավիճակներ և ամեն անգամ հուզական ապրման աստիճանը կարող է տարբեր լինել։ Եվ իհարկե, յուրաքանչյուր մարդու մոտ այս ապրման ընթացքն ու ձևը խիստ անհատական են։
Վշտի հաղթահարումը
Վշտի ապրման ամենակարևոր կողմերից մեկն այն ընդունելն են։ Ընդունել ասելով՝ նկատի ունենք իրավիճակի օբյեկտիվ իրականությունն ու անխուսափելիությունն ընդունելը։ Բնականաբար, դրան հասնելու համար ժամանակ է հարկավոր։
Հոգեբանության մեջ կան բազմաթիվ մոդելներ որոնք նկարագրում են ընդունման գործընթացը։ Ներկայումս ամենից տարածված մոդելը Էլիզաբեթ Քուբլեր Ռոսսի մոդելն է, որը բաղկացած է հինգ փուլերից․
- մերժում կամ մեկուսացում,
- զայրույթ,
- սակարկումներ,
- դեպրեսիա,
- ընդունում կամ համակերպում։
Հաճախ այս մոդելը ընկալվում է առանցքային՝ այսինքն անձը հերթականությամբ անցնում է թվարկած բոլոր փուլերով։ Սակայն Քուբլեր Ռոսսը նշում է, որ սա շատ անհատական է, քանի որ ոմանց մոտ այս փուլերը կարող են չընթանալ նշված հերթականությամբ, կամ որոշ փուլեր կարող են ընդհանրապես բացակայել։
Եկեք փոքր ինչ ավելի մոտիկից ծանոթանանք Քուբլեր Ռոսսի՝ վշտի ապրման հինգ փուլերից յուրաքանչյուրին։
Մերժում կամ մեկուսացում
Այս փուլում անձը մերժում է իրադարձությունը և փնտրում այլընտրանքներ՝ իրականությունը ժխտելու համար։ Օրինակ, եթե մարդու մոտ ախտորոշվել է անբուժելի հիվանդություն, նա կարող է չհավատալ բժշկին և սկսել փնտրել այլ մասնագետների, այցելել այլ բժշկական հաստատություններ՝ փորձելով հերքել այն, ինչ արդեն ախտորոշվել է։ Կամ կարող է լինել բոլորովին հակառակ առձագանքը՝ մարդը կարող է մերժել հիվանդությունը, հրաժարվել այցելել բժիշկի, պարփակվել իր մեջ և անգամ խուսափել շփվել մտերիմների հետ։ Նման դեպքերում անհրաժեշտ է լինել համբերատար, հուզական աջակցություն ցուցաբերել վիշտն ապրող անձին, փորձել լսել նրան և անհրաժեշտ ժամանակ տալ։
Զայրույթ
«Ինչու՞ դա ինձ հետ պատահեց»: Այս փուլում, երբ մարդը հասկանում է, որ չի կարող ժխտել իրականությունը, ի հայտ է գալիա ագրեսիան՝ վրդովմունք, զայրույթ, գրգռվածություն բժիշկի, հարազատների կամ հասարակության հանդեպ։ Նման դեպքերում պետք է զինվել համբերատարությամբ, հարգալից վերաբերվել վիշտն ապրող անձին, ժամանակ և ուշադրություն տալ նրան։ Այս փուլում օգտակար է զայրույթը «դուրս մղել» մեկ այլ ուղղությամբ, օրինակ՝ սպորտի կամ ֆիզիկական ակտիվության։
Սակարկումներ
Այս փուլում վիշտն ապրող անձն ասես գործարքի մեջ է մտնում Աստծո կամ ճակատագրի հետ՝ փորձելով կարգավորել իրավիճակը։ Բուռն հուզական ապրումներն հանդարտվում են, առաջանում են հույս, իրավիճակը փոխելու մոտիվացիա և լուծումներ գտնելու ցանկություն։
Դեպրեսիա
Այս փուլում վիշտն ապրող անձը հասկանում է իրավիճակի իրական լրջությունն ու ծանրությունը։ Նա սգում է այն, ինչ արդեն կորցրել է: Այս փուլում սփոփանքն ու մխիթարանքն ամենևին տեղին չեն։ Բավարար է միայն լինել վիշտն ապրող անձի կողքին։
Ընդունում կամ համակերպում
Այս փուլում անձը համակերպվում է իրականության հետ, սկսում ձևավորել նոր ինքնություն՝ ընդունելով կյանքի նոր պայմանները: Նա հաշտության է գալիս ճակատագրի և այլոց հետ, ընդունում նոր պայմաններում ապրելու հնարավորությունը: Այս փուլում գերակշռող հույզերն են՝ վախ, հույս, խոնարհություն:
Ի՞նչպես ընդունել վիշտը
Մենք բոլորս առանձնահատուկ ենք։ Եթե որևէ խորհուրդ օգնում է մեկին՝ դեռ չի նշանակում, որ կարող է օգնել նաև մյուս բոլորին։ Այնուամենայնիվ, եկեք թվարկենք մի քանի հիմնական խորհուրդ անխուսափելիության հետ հաշտվելու համար։
- Թույլ տվեք ձեզ տխրել։ Հույզերի ապրումը ընդունման գործընթացի կարևոր մաս է կազմում։ Մի քննադատեք ձեզ և մի համեմատվեք ուրիշների հետ։ Մարդիկ տարբեր են, և սգալու, վշտի գործընթացը նույնպես տարբեր է բոլորիս մոտ։ Հույզերի արտահայտման տարբեր ձևեր կան՝ ֆիզիկական ակտիվություն, ստեղծագործական աշխատանք, օրագրի վարում և այլն։ Փորձեք այս տարբերակներից յուրաքանչյուրը և տեսեք, թե ինչն է ձեզ ավելի համապատասխան։ Տհաճ կամ անցանկալի հույզերի հետ առողջ կերպով առնչվելու հմտություններ ձեռք բերելու համար կարող եք կարդալ նաև մեր «Ամեն ինչ դիսթրեսի մասին» էջը՝ սեղմելով այստեղ։
- Օգնություն խնդրեք։ Մարդը սոցիալական էակ՝ այդ իսկ պատճառաով առանց շփման վշտի ապրումը մեզ շատ ավելի բարդ է տրվում։ Փորձեք զրուցել ձեր ընկերների, մտերիմների, մասնագետների հետ։ Մի կաշկանդվեք այլ մարդկանցից օգնություն խնդրելուց։
- Հետևեք ձեր առողջությանը։ Կանոնավոր կերպով զբաղվեք ֆիզիկական վարժություններով, աշխատեք խուսափել վատ սովորություններից կամ գոնե հասցրեք դրանք նվազագույնի, համոզվեք, որ բավականաչափ ապահովում եք ձեր հանգիստն ու քունը։ Առողջ քնի մասին ավելին կարող եք իմանալ մեր «Ինչպիսին պիտի լինի առողջ գիշերային քունը» հոդվածից՝ սեղմելով այստեղ։
- Դրեք ոչ մեծ նպատակներ։ Մի փորձեք անել ամեն ինչ մի անգամից, սկսեք փոքրիկ նպատակներից։ Կազմեք փոքրիկ քայլերի ձեր ցուցակն, օրինակ՝ առավոտյան մեկ բաժակ սուրճը և զբոսանքը մաքուր օդում։ Գրի առեք յուրաքանչյուր քայլ և փորձեք հասկանալ, թե որքանով դրանք կօգնեն ձեզ վերադառնալ բնականոն կյանքին։ Փորձեք որոշ ժամանակ զերծ մնալ կարևոր որոշումներ կայացնելուց (եթե դրանք հնարավոր է հետաձգել)։
- Մի կորցրեք կապերը։ Ծննդյան տարեդարձները կամ կորցրած անձի հետ կապված այլ նշանակալից օրերը կարող են վշտի սուր զգացումներ առաջացնել։ Սակայն պետք չէ օրացույցից մեկընդմիշտ ջնջել այդ օրերը։ Ընդհակառակը՝ պետք է նշել մահացած անձի ծննդյան տարեդարձները և մահվան տարելիցները։ Նման հասարակ արարողակարգերն օգնում են չկորցնել կապը սիրելի անձի հետ։ Այդ կապը պահպանելու մեկ այլ տարբերակ է անձնական օրագրում կորցրած անձին դիմելը կամ նրան նամակներ գրելը։
